Yenisey Nehri | |
---|---|
| |
Kaynak | Moğolistan |
Havza ülkeleri | Arktik Okyanusu, |
Uzunluk | 5,539 km |
Debi | 19,600 m³/s |
Havza alanı | 2.580.000 km² |
ГВР | 17010300112116100000014 |
Wikimedia Commons |
Yenisey Nehri (Eski Türk dili: (𐰚𐰢) Kem ,Tuvaca: Улуг-Хем, Uluğ-Hem; Hakasça: Ким суг, Kim sug, Rusça: Енисе́й, Yeniséy; Moğolca: Енисей мөрөн, Yenisey mörön; Buryatça: Горлог мүрэн, Gorlog müren)[1] Arktik Okyanusu'na boşalan en büyük nehir sistemidir. Angora ve Selenga kolları ile birlikte dünyanın en uzun beşinci akarsuyu olma özelliğini taşır.
Moğolistan'ın dağlarından doğarak, Sibirya'nın çok büyük bir alanını sulayarak Kuzey buz denizi tarafındaki Kara Denizi'ne sularını boşaltır.
Yenisey akarsuyunun en önemli kolları: solda — Kemçik, Kantegir, Abakan, Kem, Kas, Sım, Dubçes, Yeloguy, Turuhan, Küçük Heta, Ulu Heta, Graznuha (Yenisey kolu);
sağda — Us (Yenisey kolu), Kebej, Tuba, Sıda, Sisim, Mana, Kan, Angara, Ulu Pit, Taşlık Tungus (Dulgu Katennğa), Bahta, Aşağı Tunguz, Küreyka, Hantayka, Dudinka.Yenisey akarsuyuna 500 kadar akarsu katılmakta olup toplam uzunluk 300 bin km.'den fazladır.
Yenisey akarsuyunun en önemli iki kolu Angara ve Aşağı Tungus akarsularıdır.
Yenisey kelimesinin Türki veya Tunguz dilleri kökenli olduğu düşünülmektedir. Bir teori Yenisey kelimesinin Eski Kırgız Türkçesinde bulunan "ene-say" kelimesinden türediğini ve "ene" kısmının ana, esas veya temel manasına gelirken "say" ekinin de nehir yatağı, vadi manalarına geldiğini savunmaktadır. Bir başka teori ise nehrin isminin Tunguz dil ailesine ait Evenki dilinde bulunan ve "büyük su" manasına gelen "Ionəssi" kökünden türetilmiş olabileceğini savunur. Tuvalar da akarsuya benzer biçimde "büyük akarsu" anlamına gelen Ulug-hem demektedirler. Nehir Türkler açısından tarihî önem de teşkil eder, birçok Türk ve Moğol devleti bu nehrin kenarlarında kurulmuştur. Türk soylu Tuva Cumhuriyetinin başkenti Kızıl şehri Yenisey akarsuyu kenarında kuruludur.
Orhun Yazıtlarından Bilge Kağan Yazıtında Yenisey akarsuyu veya onun kollarından birinin adı Kem (𐰚𐰢) akarsuyu olarak geçmektedir. Türk Dünyası'nın en ünlü yazarı Cengiz Aytmatovun eserlerinde Yenisey sıkça geçer. Beyaz Gemi adlı romanında bilhassa Yenisey dolayındaki Eski Türk kabilelerinden bahseder[2].
Yenisey akarsuyu üzerinde gemiler yolcu taşımaktadırlar. Tuva Cumhuriyetinde başkent Kızıl şehrinden tabiat turizmi için Toju'ya Yenisey akarsuyu üzerinden gemilerle gidilmektedir.
1950'lerde Krasnoyarsk-26'da madencilik ve kimya fabrikasının inşa edildikten sonra, silah sınıfı plütonyum (plütonyum-239) üretmek için iki doğrudan akışlı nükleer reaktör devreye alındı. Reaktörler doğrudan akışlı soğutmaya sahipti, yani reaktörün su alımı ve soğutulmasından sonra, arıtma yapılmayan su Yenisey'e geri boşaltıldı ve bu da Yenisey'in radyasyon kirlenmesine yol açtı[3].
Krasnoyarsk'ta bulunan ve nehirden geçen Vinogradovsky köprüsü
Wikimedia Commons'ta Yenisey ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
Vikikaynak has the text of the 1911 Encyclopædia Britannica article Yenisei. |