Fiil

Örnekler
gel- dinle- uyu- duyur- geçebil- mecbur ol- seyret-

Fiil veya eylem, varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu çeşitli ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan kelimedir.^[1]

Türkçede fiiller; haber ve dilek kip ekleri ile zaman ve tasarlama anlamı kazanır; şahıs ekleri ile işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğini belirtir.

• Dün arabamı yıka-dı-m. (fiil + haber kip eki + şahıs eki)
• Yarınki maça mutlaka gel-meli-sin. (fiil + dilek kip eki + şahıs eki)

Fiiller; iş, durum ve oluş fiilleri olmak üzere üç gruba ayrılır:^[2]

• yürümek, düşünmek, yazmak (iş fiili)
• büyümek, eskimek (oluş fiili)
• uyumak, durmak (durum fiili)

Fiil ve yüklem[değiştir | kaynağı değiştir]

Zaman zaman fiil (eylem) ve yüklem kavramları birbirine karıştırılır. Fiil bir kelime türü iken^[3] yüklem cümlenin öğelerinden biridir. Yüklem öznenin yaptığı işi veya oluşu belirtir. Yüklemlerde fiil bulunma zorunluluğu yoktur.^[4] İsim cümlelerinde yüklemler isim soylu olabilir:

• Hava çok soğuk. (isim soylu yüklem)
• Hava birden soğudu. (fiil soylu yüklem)

Fiil çekimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Fiil çekimi, fiil kök ve gövdelerine çekim eklerinin getirilmesidir.^[5] Fiil çekiminde en az üç unsur bulunur:

1. Fiil kökü veya gövdesi
2. Şekil veya zaman (kip) ekleri
3. Şahıs eki

Bazı fiillerin çeşitli şekil ve zamanlardaki çekimleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

Şahıs >	1. tekil	2. tekil	3. tekil	1. çoğul	2. çoğul	3. çoğul
bilinen geçmiş zaman	bak+tı+m	bak+tı+n	bak+tı	bak+tı+k	bak+tı+nız	bak+tı+(lar)
gereklilik kipi	git+meli+yim	git+meli+sin	git+meli	git+meli+yiz	git+meli+siniz	git+meli+(ler)
şimdiki zamanın rivâyeti	uyu+yor+muş+um	uyu+yor+muş+sun	uyu+yor+muş	uyu+yor+muş+uz	uyu+yor+muş+sunuz	uyu+yor+lar+mış

Fiil çatısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Fiillerin özne ve (varsa) nesneye göre girdiği şekle çatı denir. İsim cümlelerinin yüklemlerinde fiil bulunmadığından çatıdan söz edilemez.^[6]

Özneye göre[değiştir | kaynağı değiştir]

Etken - edilgen[değiştir | kaynağı değiştir]

Etken fiillerde eylemin kimin tarafından yapıldığı bellidir:

• Çocuklar kapının camını kırmış.

Edilgen fiilli cümlelerde işin kim tarafından yapıldığı bilinmez. Fiili edilgen yapan ekler -il ve -in ekleridir. Böyle fiiler yüklem olunca işi yapan belli değildir, gerçek özne yerine sözde özne vardır.^[7]

• Kapının camı kırılmış.

Bu örnekte kırma işinin kim tarafından yaptığı belli değildir. Dolayısıyla kırılmak fiili, öznesine göre edilgen çatılıdır. -il ekini içine alan kırmak, birinci örnekte nesne olan kapının camını sözde özne hâline getirmiştir.

Etken fiillerin yüklem olduğu cümlelerdeki "nesne", fiil edilgen hâle getirilirse "sözde özneye" dönüşür:

• Askerler bayrağı göndere çekti. (belirtili nesne)
• Bayrak göndere çekildi. (sözde özne)

Dönüşlü[değiştir | kaynağı değiştir]

Dönüşlü fiillerde eylemi yapan özne aynı zamanda ondan etkilenir. Nesne yoktur. Bu fiiller -l veya -n eki alırlar ve geçişsizdirler:

• Annem başarılarımla övünüyor.
• Gelin ve damat düğün için hazırlandı.

Tabiatla ilgili dönüşlü fiillerde yapma, kendi kendine olma demektir:

• Küresel ısınmadan dolayı neredeyse bütün buzullar geri çekildi.
• Gel-gitten dolayı sular bir saatte bayağı yükseldi.
• Yazın sıcağıyla gölün suyu çekildi.

Bazı fiillerin dönüşlü şekilleriyle edilgen şekilleri farklı eklerle yapılır.

İsme getirilen -iş, -len ve -leş ekleri de dönüşlülük anlamı katabilir:^[8]

• Olaya pek içlenmişti.
• Hasta, iğne etki edince sâkinleşti.

İşteş[değiştir | kaynağı değiştir]

İşteş fiilerde eylem birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapılır. Fiili işteş yapabilmek için Türkçede –iş veya -ş eki kullanılır.^[9]

• Kapıda hasretle kucaklaştık.
• Arkadaşımla okul kapısında buluştuk.

Bu cümlede ise “buluşma” işi birden çok özne tarafından ve karşılıklı yapılmıştır.

Nesneye göre[değiştir | kaynağı değiştir]

Geçişli - geçişsiz[değiştir | kaynağı değiştir]

Geçişli fiiller belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin geçişli olup olmadığı özneden sonra sorulan "ne"^{[Not 1]}, "neyi" ve "kimi" soruları sorularak anlaşılır:

• Zararlı böceklerden korumak için meyve bahçesini ilaçlayacağız. (belirtili nesne, geçişli fiil)
• Her bahar başlangıcında evi güzelce temizleriz. (belirtili nesne, geçişli fiil)
• Annem için bir demet çiçek aldım. (belirtisiz nesne, geçişli fiil)
• Gençler avluda çay içiyorlar. (belirtisiz nesne, geçişli fiil)

Geçişsiz fiiller sadece özne ile ilgili bilgi verir^[1] ve nesne almaz.

• Küçük çocuk bütün gün uyudu. (geçişsiz fiil)
• Yemek birazdan pişer. (geçişsiz fiil)
• Karlı bir Yılbaşı gecesi doğmuşum. (geçişsiz fiil)
• Burhan denizde yüzüyor. (geçişsiz fiil)

Oldurgan[değiştir | kaynağı değiştir]

"Geçişsiz" iken bir ek alarak geçişli hâle gelen fiillere oldurgan fiiller denir. Oldurganlık ekleri -dır, -r ve -t'dir.

• doğmak > doğurmak, ölmek > öldürmek, durmak > durdurmak, uyumak > uyutmak vs.
• Çocuklar erkenden yattı. (geçişsiz)
• Çocukları yatırdım. (geçişli/oldurgan)
• Yemyeşil kırlarda saatlerdir geziyoruz. (geçişsiz)
• Ablam yeni otomobili ile bizi sahilde gezdirdi. (geçişli/oldurgan)
• Köpek aralık kapıdan sokağa kaçtı. (geçişsiz)
• Çocuk balonu elinden kaçırdı. (geçişli/oldurgan)
• Japon balığım bu sabah öldü. (geçişsiz)
• Soğuk havalar balığımı öldürdü. (geçişli/oldurgan)

Ettirgen[değiştir | kaynağı değiştir]

"Geçişli" fiillere -dir, -t ve-r ekleri getirilerek oluşturulan yeni geçişli fiillere ettirgen fiiller denir. Bu fiiller eylemin özne tarafından ikinci ve hatta üçüncü bir varlığa yaptırıldığını ifade etmekte kullanılır:

• yıkamak > yıkatmak
• yıkatmak > yıkattırmak
• duymak > duyurmak
• duyurmak > duyurtmak
• içmek > içirmek
• içmek > içirtmek

Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilebilir:

• Bu sabah sakalımı kestim. (geçişli)
• Dün saçlarımı kestirdim. (geçişli/ettirgen)
• Okul müdürü uygunsuz olduğu gerekçesiyle saçlarımı kestirtti. (geçişli/ettirgen. Aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilmiştir.)

Oldurgan fiiller de -geçişli olduklarından- ettirgen hâle getirilebilirler:

• öldürmek (oldurgan) > öldürtmek (ettirgen)
• Erkenden yattım. (geçişsiz)
• Çocukları erkenden yatırdım. (geçişli/oldurgan)
• Yurt müdürü nöbetçileri tek tek yatakhanelere göndererek tüm öğrencileri yatırttı. (geçişli/ettirgen)

Yapısına göre fiiller[değiştir | kaynağı değiştir]

Kelime yapısına göre fiiller basit, türemiş ve bileşik olmak üzere üç gruba ayrılır.

Basit fiiller, "kök" hâlindeki fiillerdir:

• gel-, bak-, oku-

Türemiş fiiller, bir kökten yapım ekleri ile üretilmiş, "gövde" hâlindeki fiillerdir:

• yazdır-, başlat-, -çıkart-, avla-, çocuklaş-

Bileşik fiiller, birden fazla kelimenin yeni bir fiil yapmak üzere bir araya gelmesiyle oluşmuş fiillerdir:

• kapatabil-, koşuver-, bakakal-, düşeyaz- (kurallı bileşik fiiller)
• ayak dire-, başına gel-, kafa şişir- (deyimleşmiş bileşik fiiller)
• memnun ol-, beddua et- doğum yap- (yardımcı fiil ile oluşturulmuş bileşik fiiller)
• dolup taş-, uçup git-, yazıp dur- (ikili bileşik fiiller)

Fiilimsi[değiştir | kaynağı değiştir]

Fiilimsiler fiillerin çeşitli ekler alarak cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılan hâlleridir:

• Yarın bize uğramanı istiyorum. (isim-fiil)
• Ağlayan çocuğu bir külah dondurma ile teselli etti. (sıfat-fiil)
• Birden zil çalınca havaya sıçradım. (zarf-fiil)

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.