Bu maddenin tarafsızlığı konusunda kuşkular bulunmaktadır. (Mart 2014) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
İran tarihi dizisinin bir parçası |
---|
Zaman çizelgesi İran portali |
Azerbaycan tarihi |
---|
Ahameniş İmparatorluğu ya da Ahamenîler (İngilizce telaffuz: [əˈkiːmənɪd]; 𐎧𐏁𐏂, Hšassa (Eski Farsça) "İmparatorluk" c. MÖ 550-330), MÖ 6. yüzyılda Büyük Kiros tarafından kurulan Pers devleti.
MÖ 550'de Persler Büyük Kiros önderliğinde birleşerek kuzeydeki Medler'i yıkmış ve bir devlet haline gelmişlerdir. Bundan sonra Kyros fetih hareketlerine girişmiştir. Bu fetihlerde ise Babil, Fenike gibi zengin yerleri fethedip ülkeyi zengin bir krallık haline getirmiştir. Urartu, Manna devletini, Lidya'yı ve Krezus'un servetini ele geçirip tüm Anadolu'yu hakimiyeti altında birleştirmiştir. Anadolu'yu ele geçirdikten sonra Babil'e saldırmış ve orayı da fethedip kendini Babil kralı ilan etmiştir. Bundan sonra ise Mısır'a saldırma hazırlıklarına başlamış, kuzeydoğuyu sağlamlaştırmak için İskit-saka imparatorluğu ile savaş yapmış ve bu savaşların birinde Kraliçe Tomris'in ordusuna mağlup olarak ölmüştür.
Yerine ise oğlu Kambis geçmiştir. Kambis devrinde Mısır fethedilmiş, Kartaca'ya kadar Pers ordusu ilerlemiş ancak Kartacalıları geçememiştir. Kambis döneminde İranlı kabileler ayaklanmışlardır, bunlar Gomata isimli bir Med rahibinin başını çektiği Mecusilerdir.
Kambis Mısır dönüşü ölmüş, yerine ise ünlü Pers İmparatoru I. Darius geçmiştir. İlk olarak kabile isyanlarını bastırmış ve çeşitli alanlarda devrim niteliğindeki hareketlere girişmiştir. I. Darius da fetih hareketlerine girişmiş, İmparatorluk sınırları doğuda Hindistan'a dayanmıştır. Kafkasya'ya doğru İskitlere karşı da sefer yapmış ama başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Daha sonra batıya yönelip, Trakya, Makedonya ve Ege'ye saldırıp buraları ele geçirmiştir.
Bunun üzerine Spartalılar, Darius ve oğlu I. Serhas'e karşı Salamis Deniz Savaşı'nı yapmışlardır. Salamis Deniz Savaşı'nda elde edilen ganimetlerin bütünü Büyük İskender'in fethinde ele geçirilmiştir.
II. Artakserhas döneminde devlet hızla çözülmeye başlamış, İmparatorluk'ta ayaklanmalar olmuş, Mısır bağımsızlığını ilan etmiştir. İsyanlar güçlükle bastırılmış ama daha sonra III. Darius döneminde Pers İmparatorluğu'na Büyük İskender son vermiştir.
Ahameniş imparatorluğu tarihte Ortadoğu'da kurulmuş olan en büyük imparatorluklardan biridir. Ege'ye ve Hindistan'a uzanan, gerçek anlamda bir imparatorluk gerçekleştirilmiştir.[10]
Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 550-MÖ 300) | |||||||||
Taht ismi | Asıl isim | Resim | Unvan | Doğum-Ölüm | Hükümdarlık başlangıcı | Hükümdarlık sonu | Aile bağlantıları | Not | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Büyük Kiros | Büyük Kral, Persler Kralı, Anşan Kralı, Medya Kralı, Babil Kralı, Sümer ve Akad Kralı, Dünya'nın Dört Bir Köşesinin Kralı |
MÖ 600 – MÖ 530 | MÖ 559 | MÖ 530 | I. Kambises Anşan Kralı ve Astiages'in kızı Medya'li Mandana'nin oğlu | MO 559'dan itibaren Anşan Kralı. Massagetler ile yaptığı bir savaşta öldü. | |||
II. Kambises | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 521 | MÖ 530 | MÖ 522 | Büyük Kiros'un oğlu | Bir ayaklanmayı bastırmak için gitmekte iken yolda öldü. | |||
Bardiya | Tanyoxarces | Büyük Kral, Mısır Firavunu |
? – MÖ 522 | MÖ 522 | MÖ 522 | Büyük Kiros'un oğlu | Pers soyluları tarafından öldürüldü. | ||
I. Darius | Arsames (?) | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
MÖ 550 – MÖ 486 | MÖ 522 | MÖ 486 | Hystaspes'ın oğlu | |||
I. Serhas | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
MÖ 519 – MÖ 465 | MÖ 485 | MÖ 465 | I. Darius'un oğlu | Öldürüldü. | |||
I. Artaserhas | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). Longimanus |
? – MÖ 424 | MÖ 465 | MÖ 424 | I. Serhas'ın oğlu | ||||
II. Serhas | Artaxerxes | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 424 | MÖ 424 | MÖ 424 | I. Artaserhas'ın oğlu | Sogdianus tarafından öldürüldü. | ||
Sogdianus | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 423 | MÖ 424 | MÖ 423 | I. Artaserhas'ın oğlu | II. Darius tarafından öldürüldü. | |||
II. Darius | Ochus | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 404 | MÖ 423 | MÖ 404 | I. Artaserhas'ın oğlu | |||
II. Artaserhas | Arsaces | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
MÖ 436 – MÖ 358 | MÖ 404 | MÖ 358 | II. Darius'un oğlu | |||
III. Artaserhas | Ochus | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 338 | MÖ 358 | MÖ 338 | II. Artaserhas'ın oğlu | Öldürüldü. | ||
IV. Artaserhas | Arses | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 336 | MÖ 338 | MÖ 336 | III. Artaserhas'ın oğlu | Öldürüldü. | ||
III. Darius | Artashata | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
MÖ 380 – MÖ 330 | MÖ 336 | MÖ 330 | IV. Artaserhas'ın oğlu | V. Arteserhas tarafından öldürüldü. | ||
V. Artaserhas | Bessus | Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 329 | MÖ 330 | MÖ 329 | Olasılıkla II. Artaserhas'in soyundan gelme bir Pers soylu | Büyük İskender tarafından öldürüldü. |
Pers mimarisinin en güzel örneği, kalıntıları günümüze kadar ulaşan ve Susa'da yer alan 100 sütunlu Kraliyet Sarayı'dır. I. Darius yazıtında, bu sarayın Mısırlı, İyonyalı, Babilli, Lidyalı vb. tutsaklar tarafından yapıldığını anlatır. Persler hâkimiyeti altındaki halklardan ilham alsalar da, mimari ve sanatları kendilerine özgüdür.
Ahamenişler, kuruluşlarından I. Darius'a değin uzanan süreç boyunca hem resmî dil hem de geçer dil olarak Elamca'yı kullanmışlardır. Elamca'nın resmî kullanımı, Persepolis yönetsel belgelerinde görülmektedir. Büyük taş yazıtlar, her daim Elam dili ile yazılmış ve Elamca'ya ek olarak Akadca da kullanılmıştır.[2]
I. Darius döneminde, Mezopotamya'da yaygınca kullanılmakta olan Aram dili, imparatorluğun yeni resmî dili konuma getirilmiştir. Bu dil, geniş devletin türlü bölgelerinden farklı halkların ve farklı dillerin anlaşması için bir aracı konumuna gelmiştir. Çağdaş bilim dünyasının Resmi Aramca ya da İmparatorluk Aramcası olarak adlandırdığı bu dilin, devletin resmî dili olarak kullanılması; Ahamenişlerin, büyük imparatorluğu ellerinden geldiğince bir arada tututabilmelerinde çok büyük bir etkiye sahiptir.[11] Richard Frye, İmparatorluk Aramcası'nı, Ahamenişlerin geçer dili olarak tanımladıktan sonra Aramca'nın kullanımının, devlet içinde, düşünüldüğünden bile çok daha ileri düzeyde olduğunu ve çok daha büyük bir nüfuza sahip olduğunu belirtir.[12] Devletin yıkılmasından yüzlerce yıl sonra bile Aram alfabesi ve sayısız Aramca sözcük, Persçede yaşamaya devam edecektir.[13]
Ahameniş yönetiminin, resmî yazışmalarını Grekçe olarak da yaptığı görülmektedir. Grekçe, devlet içinde yaygın bir bürokrasi dili olarak kullanılmıştır. Greklerin, devletin çekirdek bölgelerine yayılıp burada iş edinerek yaşadıkları bilinmektedir. Birçok etnisiteyi barındıran Susa sarayında, Yunanlar da bulunmuş ve buna bağlı olarak bu bölgeden günümüze Grekçe yazıtlar ile kısa bir Grekçe tablet kalmıştır.[6]
Devlet içinde resmî bir yeri olmayan Persçe ise tüm dönemlerde atıl durumda olmuştur. Öyle ki II. Artaxerxes döneminden kalan belgelerden anlaşıldığına göre devletin resmî görevlileri bile Pers dilini yeterince öğrenmemiştir ve bu dili yazıtlara geçirirken dilbilgisi ve yazım kurallarını yanlış aktarmışlardır.[14] Sonuç olarak resmî görevliler bile bu dili çok önceden unutmuşlardır ve nadir olarak görülen Pers dilinin kullanımı sırasında ise sözcük dağarcığını artırarak dili kullanışlı duruma getirmek için eski yazıtlarda kullanılan dillerden sözcükler toplamışlardır.[15]
Pers İmparatorluğunda bilim Mezopotamya kadar gelişmemiştir. Takvimleri Babil etkisiyle geliştirilmişti. Dareikos denilen bir para birimi darp etmişlerdir. Herodot’un anlattığına göre, Persler vergi geliri olarak diğer halklardan aldıkları paraları eritip tekrar para olarak basıyorlardı.
Perslerin dininde gökyüzü, su, ateş ve toprağın önemli bir yeri vardı. Ahura Mazda (ya da Hürmüz) adlı tanrıya tapılan Zerdüştlük (veya Mazdaizm) dininin dışında yerel Hint-Avrupa dinleri de vardı. Bu din özellikle Pers soyluları arasında yaygındı. Düalizm ilkesinin belirgin olduğu dinlerden biridir. Eşit iki güç arasındaki savaşa, Hürmüz yani iyilik ve Ehrimen yani kötülük arasındaki savaşa, dayalı bir prensibi vardır.
Antik Suriye ve Mezopotamya | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Suriye | Kuzey Mezopotamya | Güney Mezopotamya | |||||||
MÖ y. 3500-2350 | Martu | Subartu | Sümer şehir devletleri | ||||||
MÖ y. 2350-2200 | Akad İmparatorluğu | ||||||||
MÖ y. 2200-2100 | Gutiler | ||||||||
MÖ y. 2100-2000 | Üçüncü Ur Hanedanı (Sümer Rönesansı) | ||||||||
MÖ y. 2000-1800 | Mari ve diğer Amori şehir devletleri | Asur İmparatorluğu (Kuzey Asurlular) | Isin/Larsa ve diğer Amori şehir devletleri | ||||||
MÖ y. 1800-1600 | Eski Hitit Krallığı | Babil İmparatorluğu (Güney Akadlılar) | |||||||
MÖ y. 1600-1400 | Mitanni (Hurriler) | Karduniaš (Kassitler) | |||||||
MÖ y. 1400-1200 | Yeni Hitit Krallığı | Orta Asur İmparatorluğu | |||||||
MÖ y. 1200-1150 | Bronz Çağı Çöküşü ("Deniz Kavimleri") | Aramiler | |||||||
MÖ y. 1150-911 | Fenike | Geç Hititler | Aram- Damascus |
Aramiler | Orta Babil (II. Isin) | Kel- da- niler | |||
MÖ 911-729 | Yeni Asur İmparatorluğu | ||||||||
MÖ 729-609 | |||||||||
MÖ 626-539 | Yeni Babil İmparatorluğu (Keldaniler) | ||||||||
MÖ 539-331 | Ahameniş İmparatorluğu (Farslar) | ||||||||
MÖ 336-301 | Makedon İmparatorluğu (Antik Yunanistan ve Makedonlar) | ||||||||
MÖ 311-129 | Seleukos İmparatorluğu | ||||||||
MÖ 129-63 | Seleukos İmparatorluğu | Part İmparatorluğu | |||||||
MÖ 63-MS 243 | Roma İmparatorluğu/Bizans İmparatorluğu (Suriye) | ||||||||
MS 243-636 | Sasani İmparatorluğu |