Ahameniş İmparatorluğu

Ahameniş İmparatorluğu

Vikipedi, özgür ansiklopedi
𐎧𐏁𐏂
Hšassa (Eski Farsça)
İmparatorluk
Ahameniş İmparatorluğu
MÖ 550-MÖ 330
bayrağı
Büyük Kiros'un Bayrağı
Büyük Darius'un komutasındaki en büyük boyutta Ahameniş İmparatorluğu
Büyük Darius'un komutasındaki en büyük boyutta Ahameniş İmparatorluğu
Başkent Babil[1] (ana başkent), Pasargada, Ecbatana, Susa, Persepolis
Yaygın diller Elamca (resmi ve yönetsel dil)[2][3]
Aramca (resmi ve geçer dil)[4]
Sümerce (yazınsal dil)
Akatça[5]
Yunanca (yönetsel)[6]
Medce
Persçe
Hükûmet Monarşi
• MÖ 559 - 530
Büyük Kiros
• MÖ 530 - 522
II. Kambises
• MÖ 522 - 486
I. Darius
• MÖ 336 - 330
III. Darius
Tarihçe  
• Kuruluşu
MÖ 550
• Dağılışı
MÖ 330
Yüzölçümü
• Toplam
8.000.000 km2 (3.100.000 sq mi)
Nüfus
• Sayılan
50000000
Para birimi Daric ve Siglos
Öncüller
Ardıllar
Medler
Yeni Babil İmparatorluğu
Lidya
Antik Mısır
Makedonya (eski krallık)
Günümüzdeki durumu
Başkenti Taht-e Camşid (Persepolis)

Ahameniş İmparatorluğu ya da Ahamenîler (İngilizce telaffuz: [əˈkiːmənɪd]; 𐎧𐏁𐏂, Hšassa (Eski Farsça) "İmparatorluk" c. MÖ 550-330), MÖ 6. yüzyılda Büyük Kiros tarafından kurulan Pers devleti.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 550'de Persler Büyük Kiros önderliğinde birleşerek kuzeydeki Medler'i yıkmış ve bir devlet haline gelmişlerdir. Bundan sonra Kyros fetih hareketlerine girişmiştir. Bu fetihlerde ise Babil, Fenike gibi zengin yerleri fethedip ülkeyi zengin bir krallık haline getirmiştir. Urartu, Manna devletini, Lidya'yı ve Krezus'un servetini ele geçirip tüm Anadolu'yu hakimiyeti altında birleştirmiştir. Anadolu'yu ele geçirdikten sonra Babil'e saldırmış ve orayı da fethedip kendini Babil kralı ilan etmiştir. Bundan sonra ise Mısır'a saldırma hazırlıklarına başlamış, kuzeydoğuyu sağlamlaştırmak için İskit-saka imparatorluğu ile savaş yapmış ve bu savaşların birinde Kraliçe Tomris'in ordusuna mağlup olarak ölmüştür.

Yerine ise oğlu Kambis geçmiştir. Kambis devrinde Mısır fethedilmiş, Kartaca'ya kadar Pers ordusu ilerlemiş ancak Kartacalıları geçememiştir. Kambis döneminde İranlı kabileler ayaklanmışlardır, bunlar Gomata isimli bir Med rahibinin başını çektiği Mecusilerdir.

Kambis Mısır dönüşü ölmüş, yerine ise ünlü Pers İmparatoru I. Darius geçmiştir. İlk olarak kabile isyanlarını bastırmış ve çeşitli alanlarda devrim niteliğindeki hareketlere girişmiştir. I. Darius da fetih hareketlerine girişmiş, İmparatorluk sınırları doğuda Hindistan'a dayanmıştır. Kafkasya'ya doğru İskitlere karşı da sefer yapmış ama başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Daha sonra batıya yönelip, Trakya, Makedonya ve Ege'ye saldırıp buraları ele geçirmiştir.

Bunun üzerine Spartalılar, Darius ve oğlu I. Serhas'e karşı Salamis Deniz Savaşı'nı yapmışlardır. Salamis Deniz Savaşı'nda elde edilen ganimetlerin bütünü Büyük İskender'in fethinde ele geçirilmiştir.

II. Artakserhas döneminde devlet hızla çözülmeye başlamış, İmparatorluk'ta ayaklanmalar olmuş, Mısır bağımsızlığını ilan etmiştir. İsyanlar güçlükle bastırılmış ama daha sonra III. Darius döneminde Pers İmparatorluğu'na Büyük İskender son vermiştir.

Ahameniş imparatorluğu tarihte Ortadoğu'da kurulmuş olan en büyük imparatorluklardan biridir. Ege'ye ve Hindistan'a uzanan, gerçek anlamda bir imparatorluk gerçekleştirilmiştir.[10]

Ahameniş İmparatorluğu hükümdarları[değiştir | kaynağı değiştir]

Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 550-MÖ 300)
Taht ismi Asıl isim Resim Unvan Doğum-Ölüm Hükümdarlık başlangıcı Hükümdarlık sonu Aile bağlantıları Not
Büyük Kiros Olympic Park Cyrus-3.jpg Büyük Kral, Persler Kralı,
Anşan Kralı, Medya Kralı,
Babil Kralı, Sümer ve Akad Kralı,
Dünya'nın Dört Bir Köşesinin Kralı
MÖ 600 – MÖ 530 MÖ 559 MÖ 530 I. Kambises Anşan Kralı ve Astiages'in kızı Medya'li Mandana'nin oğlu MO 559'dan itibaren Anşan Kralı. Massagetler ile yaptığı bir savaşta öldü.
II. Kambises Cambyses II of Persia.jpg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 521 MÖ 530 MÖ 522 Büyük Kiros'un oğlu Bir ayaklanmayı bastırmak için gitmekte iken yolda öldü.
Bardiya Tanyoxarces Sin foto.svg Büyük Kral,
Mısır Firavunu
? – MÖ 522 MÖ 522 MÖ 522 Büyük Kiros'un oğlu Pers soyluları tarafından öldürüldü.
I. Darius Arsames (?) Darius In Parse.JPG Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
MÖ 550 – MÖ 486 MÖ 522 MÖ 486 Hystaspes'ın oğlu
I. Serhas Xerxes I of Persia.jpg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
MÖ 519 – MÖ 465 MÖ 485 MÖ 465 I. Darius'un oğlu Öldürüldü.
I. Artaserhas Xerxes I of Persia (2).jpg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
Longimanus
? – MÖ 424 MÖ 465 MÖ 424 I. Serhas'ın oğlu
II. Serhas Artaxerxes Sin foto.svg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 424 MÖ 424 MÖ 424 I. Artaserhas'ın oğlu Sogdianus tarafından öldürüldü.
Sogdianus Sin foto.svg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 423 MÖ 424 MÖ 423 I. Artaserhas'ın oğlu II. Darius tarafından öldürüldü.
II. Darius Ochus Tomb of Darius II.jpg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 404 MÖ 423 MÖ 404 I. Artaserhas'ın oğlu
II. Artaserhas Arsaces Sin foto.svg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
MÖ 436 – MÖ 358 MÖ 404 MÖ 358 II. Darius'un oğlu
III. Artaserhas Ochus Artaxerxes III of Persia.jpg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 338 MÖ 358 MÖ 338 II. Artaserhas'ın oğlu Öldürüldü.
IV. Artaserhas Arses Sin foto.svg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 336 MÖ 338 MÖ 336 III. Artaserhas'ın oğlu Öldürüldü.
III. Darius Artashata Darius III of Persia.jpg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
MÖ 380 – MÖ 330 MÖ 336 MÖ 330 IV. Artaserhas'ın oğlu V. Arteserhas tarafından öldürüldü.
V. Artaserhas Bessus The punishment of Bessus by Andre Castaigne (1898-1899).jpg Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 329 MÖ 330 MÖ 329 Olasılıkla II. Artaserhas'in soyundan gelme bir Pers soylu Büyük İskender tarafından öldürüldü.

Mimari[değiştir | kaynağı değiştir]

Pers mimarisinin en güzel örneği, kalıntıları günümüze kadar ulaşan ve Susa'da yer alan 100 sütunlu Kraliyet Sarayı'dır. I. Darius yazıtında, bu sarayın Mısırlı, İyonyalı, Babilli, Lidyalı vb. tutsaklar tarafından yapıldığını anlatır. Persler hâkimiyeti altındaki halklardan ilham alsalar da, mimari ve sanatları kendilerine özgüdür.

Nakş-ı Rüstem'de Ahameniş İmparatorları mezarları

Yazı, dil ve edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]

Ahamenişler, kuruluşlarından I. Darius'a değin uzanan süreç boyunca hem resmî dil hem de geçer dil olarak Elamca'yı kullanmışlardır. Elamca'nın resmî kullanımı, Persepolis yönetsel belgelerinde görülmektedir. Büyük taş yazıtlar, her daim Elam dili ile yazılmış ve Elamca'ya ek olarak Akadca da kullanılmıştır.[2]

I. Darius döneminde, Mezopotamya'da yaygınca kullanılmakta olan Aram dili, imparatorluğun yeni resmî dili konuma getirilmiştir. Bu dil, geniş devletin türlü bölgelerinden farklı halkların ve farklı dillerin anlaşması için bir aracı konumuna gelmiştir. Çağdaş bilim dünyasının Resmi Aramca ya da İmparatorluk Aramcası olarak adlandırdığı bu dilin, devletin resmî dili olarak kullanılması; Ahamenişlerin, büyük imparatorluğu ellerinden geldiğince bir arada tututabilmelerinde çok büyük bir etkiye sahiptir.[11] Richard Frye, İmparatorluk Aramcası'nı, Ahamenişlerin geçer dili olarak tanımladıktan sonra Aramca'nın kullanımının, devlet içinde, düşünüldüğünden bile çok daha ileri düzeyde olduğunu ve çok daha büyük bir nüfuza sahip olduğunu belirtir.[12] Devletin yıkılmasından yüzlerce yıl sonra bile Aram alfabesi ve sayısız Aramca sözcük, Persçede yaşamaya devam edecektir.[13]

Ahameniş yönetiminin, resmî yazışmalarını Grekçe olarak da yaptığı görülmektedir. Grekçe, devlet içinde yaygın bir bürokrasi dili olarak kullanılmıştır. Greklerin, devletin çekirdek bölgelerine yayılıp burada iş edinerek yaşadıkları bilinmektedir. Birçok etnisiteyi barındıran Susa sarayında, Yunanlar da bulunmuş ve buna bağlı olarak bu bölgeden günümüze Grekçe yazıtlar ile kısa bir Grekçe tablet kalmıştır.[6]

Devlet içinde resmî bir yeri olmayan Persçe ise tüm dönemlerde atıl durumda olmuştur. Öyle ki II. Artaxerxes döneminden kalan belgelerden anlaşıldığına göre devletin resmî görevlileri bile Pers dilini yeterince öğrenmemiştir ve bu dili yazıtlara geçirirken dilbilgisi ve yazım kurallarını yanlış aktarmışlardır.[14] Sonuç olarak resmî görevliler bile bu dili çok önceden unutmuşlardır ve nadir olarak görülen Pers dilinin kullanımı sırasında ise sözcük dağarcığını artırarak dili kullanışlı duruma getirmek için eski yazıtlarda kullanılan dillerden sözcükler toplamışlardır.[15]

Bilim[değiştir | kaynağı değiştir]

Pers İmparatorluğu'nun parası Dareikos

Pers İmparatorluğunda bilim Mezopotamya kadar gelişmemiştir. Takvimleri Babil etkisiyle geliştirilmişti. Dareikos denilen bir para birimi darp etmişlerdir. Herodot’un anlattığına göre, Persler vergi geliri olarak diğer halklardan aldıkları paraları eritip tekrar para olarak basıyorlardı.

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Perslerin dininde gökyüzü, su, ateş ve toprağın önemli bir yeri vardı. Ahura Mazda (ya da Hürmüz) adlı tanrıya tapılan Zerdüştlük (veya Mazdaizm) dininin dışında yerel Hint-Avrupa dinleri de vardı. Bu din özellikle Pers soyluları arasında yaygındı. Düalizm ilkesinin belirgin olduğu dinlerden biridir. Eşit iki güç arasındaki savaşa, Hürmüz yani iyilik ve Ehrimen yani kötülük arasındaki savaşa, dayalı bir prensibi vardır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Yarshater, Ehsan (1993). The Cambridge History of Iran, Volume 3. Cambridge University Press. s. 482. ISBN 978-0-521-20092-9. 
  2. ^ a b Dandamayev, Muhammad (2002). "Persepolis Elamite Tablets". Encyclopedia Iranica. Erişim tarihi: 1 Kasım 2013. 
  3. ^ Windfuhr, Gernot. "Iran vii. Non-Iranian Languages (3) Elamite". Encyclopædia Iranica. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2017. 
  4. ^ Wiesehöfer 2001, s. 119.
  5. ^ Harald Kittel, Juliane House, Brigitte Schultze; Juliane House; Brigitte Schultze (2007). Traduction: encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction. Walter de Gruyter. s. 1194–5. ISBN 978-3-11-017145-7. 
  6. ^ a b Tucker, Elizabeth (2001). "Greek and Iranian". Christidis, Anastasios-Phoivos (Ed.). A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83307-3. 
  7. ^ Security and Territoriality in the Persian Gulf: A Maritime Political Geography by Pirouz Mojtahed-Zadeh, page 119
  8. ^ a b "Maka". 12 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  9. ^ Boiy, T. (2004). Late Achaemenid and Hellenistic Babylon. Peeters Publishers. s. 101. ISBN 978-90-429-1449-0. 
  10. ^ Ortaylı, İlber (Nihal Uysal) (2010) Zaman Kaybolmaz, İstanbul: Turkiye İş Bankası Yayınları, ISBN::9754586950
  11. ^ Shaked, Saul (1987). "Aramaic". Encyclopedia Iranica. 2. New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 250-61 [251]. 
  12. ^ Frye, Richard N.; Driver, G. R. (1955). "Review of G.R. Driver's 'Aramaic Documents of the Fifth Century B.C.'". Harvard Journal of Asiatic Studies. 18 (3/4). ss. 456-61. doi:10.2307/2718444. JSTOR 2718444.  p. 457.
  13. ^ Geiger, Wilhelm; Ernst Kuhn (2002). Grundriss der iranischen Philologie: Band I. Abteilung 1. Boston: Adamant.  pp. 249ff.
  14. ^ Ware, James R.; Kent, Roland G. (1924). "The Old Persian Cuneiform Inscriptions of Artaxerxes II and Artaxerxes III". Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Cilt 55. ss. 52-61. doi:10.2307/283007. JSTOR 283007.  p. 53
  15. ^ Gershevitch, Ilya (1964). "Zoroaster's own contribution". Journal of Near Eastern Studies. 23 (1). ss. 12-38. doi:10.1086/371754.  p. 20.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Benzer Makaleler